بخارا
در حالیکه در واپسین لحظات روشنایی روز خورشید از ابرها پایین‌تر آمده بود، ریل حامل ما موسوم به ریل افراسیاب که از ریل های سریع السیر مانند تالیس اروپایی است از کنار چند مزرعه‌ی گلهای آفتاب پرست به سرعت گذشته به بخارا رسید. با پیاده شدن از ریل ذریعه تکسی به آدرس هوتلی که دوستم سید فریدون آغا داده بود در نواحی فرودگاه بخارا رفتم. هوتل لوکس و پنج ستاره ای بود با صبحانه مفصل جالب اینکه مدیریت هوتل بخاطر گروپ موزیک سید فریدون آغا حدود ۲۰ فیصد برایم تخفیف قایل شد.شب را آرام خوابیدم و فردا برای گردش به بخارا دوباره از سید فریدون آغا برای اجاره و یک تکسی رهنمای گردشگری مشوره و کمک خواستم. هرچند زبان و فرهنگ این شهر برایم آشنا بود ولی حتا در همین شهر آشنا هم مشوره بر الا توکلی یا هم گوگلی رفتن رجحان دارد.! بنابرین ایشان تیلفون یک دوست شان را بمن دادند بنام اکه طاهر بخارایی که پس از صحبت و معرفی با ایشان بخارا را با اکه طاهر و اکه را با بخارا یافتم. ایشان از خوانین بخارا هستند که بزنس بزرگی در آنجا دارند دفتر، دیوان، تجارتخانه، هوتل و رستورانت خیلی لکس دارند. اکه پس از یک صحبت ویدیویی راننده اش را راس ساعت ده صبح برایم در هوتل فرستاد و دیدار از بخارا را با رفتن به آرامگاه بهاءالدین بلاگردان بنیانگذار سلسلهٔ طریقت نقشبندیه که در نواحی نزدیک به فرودگاه و هوتل بود شروع کردم. اسم این عارف بزرگ را در رباعی مامایم الحاج هیله من غزنوی سی سال پیش خوانده بودم و عزیزی غزنوی را در دهلی جدید در رابطه به این عارف بزرگ پرسیدم. ایشان بمن گفت : قبرش در بخارا است. او بعد از طی مراحل سلوک از سوی امیر کلال اجازه صحبت با مشایخ دیگر یافته و به تکمیل مراحل مجاهدت پرداخته و پس از رسیدن به مقام خلافت رهبری متصوفین عصر خود را به عهده گرفته است. مقامش به حدی بالاست که وقتی میخواهند روی قبرش گنبد و بارگاه بسازند نمیتوانند!
بالاخره امروز در بخارا نخست به باغ بزرگ و پارک سبز بهالدین بلاگردان قدم گذاشتم. ( با اکه طاهر بخارایی)
دیدن نمای ارگ شاهی بخارا در همان ابتدای ورود به شهر و دیدار از مقبره اسماعیل سامانی و ساختمان های بظاهر ساده ولی بسیار زیبا از خشت های که به کتاب میماند و چینش آنها کاملا حکایت از یک ذوق و سلیقه منحصر به فرد دارد، در کنار ساختمان قدیمی چشمه آب شفابخش آرزویی را در دل می پروراند که کاش میشد همان‌جا مخفی شد. آرامگاه در کنار این چشمه بود که میگفتند از ایوب پیامبر است.
مضاف بر اینها به یاد بود از محدث بزرگ اسلام امام بخاری ساختمانی را بنا کرده اند چراغانی! آرامگاهش در سمرقند است که آنجا نیز رفته بودم. پس از گردش در محله یهودان بخارا و ایرانیان بخارایی به محل کار اکه طاهر رسیدیم او در رستورانت شان ضیافت بسیار مجللی را به افتخارم تهیه دیده بود که در کنار انواع خوراکه باب از گوشت اسپ که خوراک خیلی نادر است هم برایم پخته بود. که با تشکر فراوان از ایشان خدا کند زنده باشم و روزی بتوانم محبت شانرا در هالند یا افغانستان جبران کنم بهالدین بلاگردان مرقد
اما نزدیکهای عصر نگاهم را آسمان بخارا بسویش کشاند و توجهم را ابر کوچکی که شاید برای گرم شدن خود را پیشروی خورشید خسته غروب انداخته بود جلب کرد. سپس دامنه‌ی رنگهای که هنگام غروب زرد طلایی، سرخ، نارنجی، ارغوانی، آبی و سفید میشدند و در آسمان بخارای شریف به شکوهمندی رقص توفان شراره ها شعله سان راه می پیمودند خیره ماندم. واقعا دلبری و جذاب بودند و گلهای آفتابگردان زیباتر بچشم میخوردند.
قابل یادآوریست که بعد از دو شبانه روز جنگ نرم و یک شب جنگ نظامی تن به تن با خواب در سنگر های سمرقند ، بالاخره امشب در بخارا با خواب آتش‌بس اعلام کردم و از برکت معنویت این شهر به خواب عمیقی فرو رفتم که پس از بیدار شدن به اثر لطف اکه طاهر ذریعه موتر دربست تکسی روانه سرحد تاجیکستان شدم.
اما زیباترین خاطره بخارا آشنایی با یکی از استادان بزرگ بخارایی در صالون انتظار واگزال سمرقند بود. با ایشان که نخواست نام شان را بنویسم در مورد فرهنگ تاجیک، تاریخ بخارا و زبان پارسی گپ و گفت مفصلی در دو ساعت انتظار به ریل افراسیاب و دوساعت سفر داشتم! ایشان در این مورد اصلا از تاریخ دل خوش نداشتند و چند بار لای صحبتشان از بیداد هژمونی روس و فاشیزم ازبک در برابر فرهنگ و قوم تاجیک یاد آوری کردند.
وی در پاسخ سوالم که عمدا خود را به نادانی زده و پرسیدم فاشیزم چی اس؟ فرمودند: داشتن یک کشور تک‌قومیتی، میل به خلوص نژادی، میل به نابودی تکثر ملیتها را فاشیزم گفتگی اس! سپس در حالیکه انگار نوعی احساس نومیدی به صدایش تزریق شده بود افزود: فاشیزم دو شکل داره یکی فاشیزم اکثریت، که در سطح کل کشور یا یک جغرافیای تمدنی به سرعت به سرکوب اقلیتها می پردازد و دیگری هم فاشیزم اقلیت که با دستکاری مرزهای جغرافیایی و تقسیم یک ملت واحد نخست خودشان را در واحد های کوچک اکثریت جا میزنند بعد با حربه پالیسی فاشیزم اکثریت دوباره به سرکوب، انشعاب و تجزیه‌ی تا تقسیم سلولی ادامه میدهند.
.jpg)
از این سخن استاد تازه متوجه شدم که علت اصلی مهاجرتها در همین بحران هویتی نهفته است! وقتی آدم بفهمد در وطن خودش عمدا او را اقلیت و آدم شماره دو جا میزنند. بنابرین ترجیح میدهد از وطن خود کرده در ملک بیگانه اقلیت باشد. لهذا مهاجرت زایی برای کتله های بومی مستعمره ها یک پالیسی استعماری بوده است.
از استاد راجع به بیداد هژمونی روسی پرسیدم!
ایشان با چرتی در پاسخم گفتند: کیست که نداند چرا امارت بخارا را به یک کشور کوچک تاجیکستان و دو جزء از کشور های ازبکستان و ترکمنستان تقسیم کردند؟. شاهان سامانی هرچند از بلخ ولی امیران بخارا بودند. اصلا بلخ و بخارا نخستین پایتخت اسلامی است که زبان پارسی در آن به عوض عربی بکار گرفته شده بود. از همین سبب خط های راهداری گمرکی و کاروانها از ترکیه تا قفقاز و سرحد روسیه و از عراق تا هند همه بزبان تاجیکی فارسی بود. لهذا هژمونی تزار ها و انگلیسها برای نابودی فرهنگ تمدنی تاجیک با برنامه دست بکار شدند و در نتیجه با فشار دو طرفه امیران بخارا در برابر تزار کم آوردند و مردم هم با دادن قربانیهای زیاد بالاخره کوتاه آمدند.! زمانهای بود که حرف زدن بزبان پارسی سه روبل جریمه داشت!!!
واه حسرتا که از لای کلام استاد دو نکتۀ جالبی را متوجه شدم. نخست " ِکم آوردن " و "کوتاه آمدن" که واقعا بین این دو واژۀ مترادف مرکب ِنکته ظریف و باریکی وجود دارد و دوم هم " ِبلخ و بخارا " ِکه خاطره ای را بیادم آورد!. ارگ بخارا
آری! "کم آوردن" یعنی ِمردد ماندن بین گردن نهادن یا رها کردن است. ولی کوتاه آمدن نوعی تسلیمی اختیاری پس از یک مبارزه بی نتیجه و تلاش های ناکام میباشد که خدا هیچ بنده اش را امتحان نکند. و در مورد بلخ و بخارا خاطره دارم از روز های اول محصلی که بنابر توصیه ضابط بلوک باید هر محصل در پشت کلاه خویش یک تار و سوزن نیفه کرده میداشتیم و دلیلش را هم کفیل محمدگل خان مرحوم با خشم چنین گفت: اگر در میدان جمع نظام خشتک پطلون تان پاره شود همی نباشه خو " بلخ و بخارای" ِتان دیده میشود. استاد با شنیدن این قصه در حالیکه میخندید از تغییر اجندا نیز خوشحال شد و پرسید:حالا نوبت توست! از هالند و گلهایش بگو! از ادیبان و فیلسوفان اروپایی! از شعر و رمان غرب .. حس کردم از سخنان قبلی اش بنحوی پشیمان بود .
منهم بلافاصله دو نقل قول از نیچه فیلسوف آلمانی که پیرو و عاشق حافظ است، با دو مصرع شعر حافظ که یاد بخارا و سمرقند میکند را برایش آوردم تا گپ را دوباره حول محور بخارا بچرخانم. وقتی دو جمله ماندگار نیچه یکی: آن چه مرا نکشد، قوی ترم میسازد.! و دیگرش: انسان عاقل باید به سرنوشت خویش، ژرف بنگرد! را گفتم. و سپس به ادامه گفتم: استاد عزیز! نیچه می‌دانست که نگاه ژرف به گذشته، اغلب درد آور است، با این حال تحمل همان رنج را برای پی بردن به حقیقت توصیه کرده. لهذا اگر من مهمانم و حرمت مهمان نزد هر بخارایی شرط است پس برایم فقط از بخارا بگو! از این بگو که این ریل میداند در سرزمینی میخزد که صد در صد پارسی زبان اند ولی چرا همه اعلاناتش بزبان ازبیکی و گاهی روسی است؟ استاد که زیرکانه و به اشتیاق به حرفهایم گوش میداد با تلخ خندی گفت: همانطوری که قبلا گفتم بخارا بسته به بلخ است و بلخ چشم بینای زابلستان، کابلستان، تخارستان و هریواست تو از این که چه به سر این خطه ی اصلی فرهنگی تاجیک آمده بگو؟! در پاسخش گفتم : من همان سو روانم در برگشت برایت روایت بکر می آورم! اما تاجیکها وزنه سنگین جمعیتی شانرا در جغرافیای افغانستان از طریق زبان شان تا حدی در ساختار قدرت تثبیت کرده اند که کسی جرئت نفوس شماری در این جغرافیا را ندارد. او بلند میخندد و میگوید: منتظر بودم گپ اصل نیچه را که گفته : ( خدا مرده است!) را بزنی. سپس برسم نصیحت میگوید: هنوز جوانی! تا وقتی مثل من به پخته سنی نرسی، نمیفهمی چه خلاء هاو آشوبهایی در زندگی تهدیدت میکند و چه آسیبهای را ممکنست از اثر یک بی توجهی ببینی!
خندیده گفتم: استاد بر موهای رنگ کرده ام بازی خوردی! استاد فرمود: نه! ولی هر زمان توانستی ماورای چهارچوب زندگی را درست ببینی. آنوقت میفهمی که در پی هر هدفی نباید جان در چله کمان نهاد.دیگر اصراری نکردم لهذا با اینکه شمار زیادی از سوالهای بی پاسخ، بسان گرگهای درنده و گرسنۀ که در شبهای سرد از تنهایی زوزه می کشند در بیابان خیالم تا اخیر صحبت شیون کنان طنین انداز بود ولی ترجیح دادم سوال دیگری نپرسم و با ایشان در حالی وداع گفتم که جمله زیرین را به عنوان حسن ختام برایش گوشزد کردم.
تا وقتی برنده نشوی هیچ کس به داستانت اهمیت نمیدهد.
خلاصه اینکه با هر بخارایی تاجیک اندیش که در مورد فرهنگ بخارا گپ زدم. معمولا واژگانشان را، آغشته به افسوس دیرینه، یافتم. در سخنان هرکدام ناباوری به قدرت مردم در مبارزه با سرکوبگران حاکم ملموس بود. نوعی سرگشتگی و عدم خودباوری، امید ایجاد وفاق تاجیکانه را لطمۀ زده بود. تبعیض را با گوشت و پوست حس کردم . در یک سخن حال تاجیکان این شهر را که لولی خطابشان میکنند مثل فلم هندی شعلی و نقش هیماملانی یافتم که برای زنده ماندن بر روی توته های شیشه باید برقصند و بیشتر به مفهوم جمله نیچه که استاد فرمودند پی بردم. تاجیکان این خطه شاید سالها از اینکه درست نمی دانستند راه و رسم مبارزه چیست تبدیل به یک جمع داغدیده، جمع گوش‌به‌زنگ برای رخدادهای غیرقابل‌پیش‌بینی، که کسی به دادشان نرسیده شده بودند. در ادبیات گفتاری و آینده‌پژوهی روشنفکران بخارایی بیش از هر چیز نیاز به آزادی بیان محسوس بود. امیدوارم با محقق شدن این مامول روزی آنها بتوانند لااقل طعم رهاییِ مطلق و آزادی را بچشند و در پیچاپیچ کوچه های افکار شان مستانه بچرخند. اکه طاهر پیشنهاد حرکت به سرحد تاجیکستان میدهد و بلافاصله با راننده تکسی بنام عزیز که از پدر تاجیک و مادر ازبیک است از راه قشقه دریا و سرخان دریا بسوی گرانیت سه راه افتادم.
.jpg)
.jpg)
